Ρωμανός Μελωδός, ο "πρίγκιπας των αρχαίων μελωδών" κατά το χαρακτηρισμό του J.B. Pitra, είναι ο μόνος που μπορεί να φέρει τον τίτλο "μελωδός". Ήδη στην εποχή του Ηρακλείου (610-641) πιστοποιείται ο εορτασμός της μνήμης του την 1η Οκτωβρίου. Παρ' όλα αυτά δε μας είναι γνωστές λεπτομέρειες για τη ζωή του και είμαστε αναγκασμένοι να περισυλλέξουμε τις λιγοστές πληροφορίες από τα συναξαριακά και υμνογραφικά κείμενα στη μνήμη του, διαχωρίζοντάς τες από τους κοινούς τόπους που χαρακτηρίζουν τα κείμενα αυτά.
Ο Ρωμανός ήταν εξελληνισμένος Σύρος. Η άποψη ότι ήταν εκχριστιανισμένος Εβραίος είναι πιθανή, αλλά όχι αναμφισβήτητη. Γεννήθηκε στην Έμεσα της Συρίας το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα. Υπηρέτησε ως διάκονος στο ναό της Αναστάσεως του Χριστού στη Βηρυτό. Στα χρόνια της βασιλείας του Αναστασίου Α' (491-518) ήρθε στην Κωνσταντινούπολη και εγκαταστάθηκε στο ναό της Θεοτόκου "εν τοις Κύρου", όπου και υποθέτουμε ότι έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του.
Σύμφωνα με μια μεταγενέστερη παράδοση, στην πόλη αυτή έλαβε από τη Θεοτόκο το χάρισμα της σύνθεσης και μελώδησης ύμνων με την κατάποση μίας σελίδας χαρτιού ("τόμου χάρτου"). Το θαύμα της θεοπνευστίας ωστόσο αποτελεί κοινό τόπο στην αγιογραφία, που απαντά ήδη στον προφήτη Ιεζεκιήλ (Ιεζ. 2-3), στην Αποκάλυψη του ευαγγελιστή Ιωάννη (Αποκ. 10.8 ε.). Χρησιμοποιήθηκε επίσης για τον Εφραίμ το Σύρo (Patrologia Graeca 114,1260) αλλά και για άλλους γνωστούς υμνογράφους.
Το έτος θανάτου του δε μας είναι γνωστό. Υποθέτουμε ότι δε ζούσε κατά τα δεύτερα εγκαίνια του ναού της Αγίας Σοφίας (24 Δεκεμβρίου 562). Εάν ζούσε, θα είχε συνθέσει ο ίδιος το κοντάκιο που αναφέρεται στο γεγονός αυτό, όπως έκανε και για τα πρώτα εγκαίνια του ναού το 537 (argumentum ex silentio).

Απόσπασμα από τον οίκο γ' του κοντακίου Εις τον πειρασμόν του Ιωσήφ, J. Grosdidier de Matons (έκδ.), Romanos le Melode, Hymnes, τόμ. I, Παρίσι 1964, Sources Chretiennes 99, 247-293.
Σώμα μεν εδουλώθη, το δεν φρόνημα είχεν/ αδούλωτον ο σώφρων εκείνος/ ο κατ' όναρ φανείς βασιλεύς νυν καθάπερ δούλος ωνητός γέγονεν,/ αλλ' όμως και κρατούμενος, εκράτησε των κρατησάντων...

Σκλαβώθηκε το σώμα, το φρόνημά του όμως το διατήρησε ελεύθερο ο σώφρων εκείνος άνδρας (ο Ιωσήφ) Αυτός που στ' όνειρο ήταν βασιλιάς, τώρα πουλιέται ως δούλος, αλλά, μολονότι νικημένος, υπερίσχυσε των νικητών του.