Η απρόσμενη νίκη κατά των Περσών παγίωσε την άποψη των ιώνων φιλοσόφων ότι ο κόσμος διέπεται από λογικές σχέσεις, όπως επίσης ότι ο άνθρωπος μπορεί να αναπτύξει νέους θεσμούς στην πολιτική και κοινωνική ζωή, καθώς και μορφές σκέψης και τέχνης που ταιριάζουν στις ανάγκες του. Εκφραστές της αντίληψης αυτής κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν οι σοφιστές.

Σοφιστής σήμαινε αρχικά σοφός και ήταν μια λέξη που χρησιμοποίησε ο Ηρόδοτος για να χαρακτηρίσει το Σόλωνα και τον Πυθαγόρα. Στο β' μισό του 5ου αιώνα ο όρος χρησιμοποιείται για τους δασκάλους της ρητορικής, οι οποίοι ταξίδευαν από πόλη σε πόλη, όπου παρέδιδαν επί πληρωμή μαθήματα. Ακροατές τους ήταν κυρίως νέοι από πλούσιες οικογένειες, για τους οποίους η φοίτηση κοντά σε σοφιστές αποτελούσε συνέχεια της παιδείας τους, ένα είδος τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Στόχος των σοφιστών ήταν, όπως οι ίδιοι υποστήριζαν, να καταστήσουν τον κάθε μαθητή τους ικανό να αγορεύει, να επιχειρηματολογεί, αλλά και να του διδάξουν την αρετή. Ο στόχος αυτός είχε ως αποτέλεσμα την επίδραση των σοφιστών στη φιλοσοφία, τη ρητορική και τη φιλολογία. Ανέπτυξαν επίσης την έννοια των μερών του λόγου, τη συλλογιστική της συζήτησης και έβαλαν τα θεμέλια της λογοτεχνικής κριτικής.

Εκτός από τον Κριτία, κανένας από τους γνωστούς σοφιστές δεν καταγόταν από την Αθήνα. Η ανάπτυξη όμως της πόλης κατά τον 5ο αιώνα τους προσέλκυσε όλους σ' αυτήν. Δυστυχώς πολύ λίγα αποσπάσματα διαθέτουμε από τα έργα τους, ενώ η συνολική εκτίμηση για τους σοφιστές στηρίζεται πολλές φορές στην εικόνα που έδωσε γι' αυτούς ο Πλάτων μέσα από τα έργα του και η οποία είναι τελείως αρνητική.

Από τα λίγα στοιχεία που διαθέτουμε διαφαίνεται ότι οι σοφιστές δεν αποτελούσαν μια ομοιογενή ομάδα ως προς τις απόψεις που πρέσβευαν. Είναι επομένως παρακινδυνευμένες οι προσπάθειες εκείνες που καταλήγουν σε γενικευμένους χαρακτηρισμούς, όπως ότι οι σοφιστές ήταν επαναστάτες ή αντίθετα συντηρητικοί. Σίγουρα μπορεί να υποστηριχθεί ότι τα θέματα και ο τρόπος προσέγγισης που πρότειναν ήταν, για τα δεδομένα της εποχής, επαναστατικά, κυρίως αν τους αντιπαραβάλει κανείς με τον Αισχύλο. Βέβαιο επίσης είναι ότι η διδασκαλία τους απευθυνόταν στα εύπορα στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας, όχι μόνον εξαιτίας των υψηλών διδάκτρων, αλλά και γιατί τα μέλη αυτής της κατηγορίας είχαν την πολυτέλεια του χρόνου για τις πνευματικές ανησυχίες που εκφράζονταν από τους σοφιστές.

Βασικά ερωτήματα τα οποία απασχολούσαν τον Πρωταγόρα από τα Άβδηρα, το Γοργία από τους Λεοντίνους, τον Κριτία από την Αθήνα, τον Αντιφώντα ή τον Πρόδικο από την Κω ήταν: η φύσις ή ο νόμος πρέπει να καθορίζουν τις σχέσεις των ανθρώπων; η αρετή είναι διδακτή ή επίκτητη; πώς εκφράζεται το είναι και το φαίνεσθαι; ποια η σημασία της γνώσης σε αντιπαράθεση προς την πίστη; ποια η δύναμη της απόδειξης και της πειθούς;

Ανεξάρτητα από τις απαντήσεις που έδωσαν οι διάφοροι σοφιστές, το σίγουρο είναι ότι οι αντιλήψεις τους επηρέασαν τις πνευματικές αναζητήσεις της εποχής, όπως αυτό φαίνεται στις τραγωδίες κυρίως του Ευριπίδη, στον Αριστοφάνη και στον Πλάτωνα, του οποίου μάλιστα δύο διάλογοι (Γοργίας, Πρωταγόρας) έχουν ως τίτλο και κεντρικά πρόσωπα σοφιστές.

| εισαγωγή | τέχνες | γράμματα | εκπαίδευση | θρησκεία |	Κλασική Εποχή
Σημείωση: Οι υπογραμμισμένες παραπομπές (links) οδηγούν σε σχετικά με αυτές κείμενα, ενώ οι μη υπογραμμισμένες αποτελούν επεξηγηματικό γλωσσάρι.