Η ειδωλοπλαστική της Νεολιθικής εποχής έδωσε, πέρα από τα ανθρωπόμορφα και τα ζωόμορφα ειδώλια, πήλινα ομοιώματα σπιτιών, τα οποία παρέχουν ενδεικτικά στοιχεία για την αρχιτεκτονική της εποχής. Δεν πρόκειται για πιστά αντίγραφα σπιτιών, αλλά για αφαιρετικές αποδόσεις του ζωτικού πυρήνα κάθε νεολιθικού οικισμού. Η μαζική εμφάνιση των ομοιωμάτων σπιτιών κατά τη Μέση Νεολιθική, εποχή κατά την οποία παγιώνεται στη Θεσσαλία ο τύπος σπιτιού με λίθινα θεμέλια και πλινθόκτιστους τοίχους (από άψητα πήλινα τούβλα), υποδηλώνει ηθελημένη αναφορά στο νέο τεχνολογικό και συνάμα κοινωνικό γεγονός.

Το ύψος τους κυμαίνεται από 5 έως 20 εκατοστά και διακρίνονται σε ομοιώματα με στέγη και ομοιώματα χωρίς στέγη. Και οι δύο κατηγορίες περιλαμβάνουν τετράγωνα ή ορθογώνια μονόχωρα και μονώροφα σπίτια, ενώ σπανιότερα παριστάνονται και διώροφα, γνωστά ως σπίτια "τύπου Τσαγγλί".


Τα ομοιώματα με στέγη είναι κενά στο εσωτερικό τους και φέρουν στενά ορθογώνια ανοίγματα στις τέσσερις πλευρές τους, που υποδηλώνουν πόρτες και παράθυρα. Οι στέγες των ομοιωμάτων είναι ελαφρά δίριχτες με ένα κυκλικό άνοιγμα στο μέσον, το οποίο υπαινίσσεται την ύπαρξη εστίας στο εσωτερικό των σπιτιών. Η πρόσοψη μερικών κοσμείται με ανάγλυφη ή ολόγλυφη μορφή ζώου. Μεμονωμένα δείγματα με συμπαγείς πλευρές και ένα άνοιγμα στη στέγη παριστάνουν πιθανότατα σιτοβολώνες (σιρούς). Περαιτέρω αρχιτεκτονικά μέρη και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, όπως δοκάρια στέγης, αποδίδονται με γραπτή, πλαστική ή εγχάρακτη διακόσμηση. Τα ομοιώματα με στέγη προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τη Θεσσαλία και χρονολογούνται στη Μέση Νεολιθική περίοδο.


Τα ομοιώματα χωρίς στέγη στοχεύουν στην προβολή του εσωτερικού του σπιτιού. Χρονολογούνται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο και προέρχονται από τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα προέρχονται από τους Σιταγρούς Μακεδονίας και από την Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Θεσσαλίας. Στο εσωτερικό των σπιτιών αποδίδεται η εστία και το "θρανίο" (κρεβάτι), ενώ στο δείγμα από την Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου εμπεριέχονται και τα οκτώ μέλη της οικογένειας: παπούδες, γονείς και τέσσερα παιδιά!
Από οικισμούς της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής δεν απουσιάζουν και πήλινες μικρογραφίες απαραίτητων στοιχείων του νεολιθικού νοικοκυριού, όπως φούρνοι και τραπέζια.

Η εύρεση των ομοιωμάτων κοντά στην εστία ή στο κεντρικό υποστήριγμα της στέγης, καθώς και κάτω από τα δάπεδα (Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου) θεωρείται συμβολική και συνδέεται από τους ερευνητές με προσφορές θεμελίωσης και δεήσεις προστασίας του νοικοκυριού.