εκκλησιαστκή ιστοριογραφία ακμάζει στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο (4ος-7ος αιώνας). Αναφέρεται στην ιστορία της Εκκλησίας από τους πρώτους αποστολικούς αιώνες και εκτείνεται συνήθως είτε ως το Μεγάλο Κωνσταντίνο είτε ως τη σύγχρονη με τον ιστορικό εποχή. Περιγράφονται η οργάνωση και η διοίκηση της Εκκλησίας, οι εκκλησιαστικές έριδες, τα θεολογικά (δογματικά) προβλήματα που απασχόλησαν την εποχή, οι κατά καιρούς αιρέσεις και η θρησκευτική πολιτική των αυτοκρατόρων. Ως παρεμβολές στα βασικά αυτά θέματα παρουσιάζονται αφηγήσεις σχετικές με αξιοσημείωτα γεγονότα (φυσικές καταστροφές, πολιτικά και στρατιωτικά συμβάντα). Tο ενδιαφέρον της εκκλησιαστικής ιστορίας για τέτοιου είδους θέματα ερμηνεύεται εξαιτίας των θρησκευτικών ανακατατάξεων και των θεολογικών προβλημάτων που συντάραξαν την περίοδο αυτή κυρίως τη χριστιανική Ανατολή. Γι' αυτό η εκκλησιαστική ιστοριογραφία διαμορφώνεται και ακμάζει ως συγκεκριμένο γραμματειακό είδος της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου στο χώρο της ελληνόφωνης και συρόφωνης χριστιανικής Ανατολής.
Θεωρητικό υπόβαθρο της εκκλησιαστικής ιστορίας είναι ο θρίαμβος του Χριστιανισμού επί της αρχαίας θρησκείας. Στην εποχή της αντιπαλότητας του αρχαίου κόσμου με το νέο χριστιανικό, η εκκλησιαστική ιστορία προσπαθεί να συμφιλιώσει τη διδασκαλία των αρχαίων φιλοσόφων με τη χριστιανική θρησκεία. Οι περισσότεροι εκκλησιαστικοί συγγραφείς ανήκουν στις ανώτερες εκκλησιαστικές τάξεις και έχουν εντρυφήσει στη φιλοσοφία του Πλάτωνα, των Νεοπλατωνικών και του Ωριγένη. Το ύφος, η γλώσσα και η ιστορική μέθοδος ακολουθούν την παράδοση της κλασικής ιστοριογραφίας. Αποδίδεται σημασία στη χρονολόγηση και την τεκμηρίωση των γεγονότων, στην καθαρότητα του λόγου και τη σαφήνεια των νοημάτων. Διακρίνουμε ακόμη μια σημαντική καινοτομία στη θεώρηση της ιστορίας: τη χριστολογική αντίληψη. Τα ιστορικά γεγονότα περιγράφονται, αλλά δεν ερμηνεύονται. Όλα αποδίδονται στη Θεία Πρόνοια που κινεί τα νήματα της ιστορίας. Η ιστορική συνείδηση αποκτά οικουμενική διάσταση: ενδιαφέρει η εξιστόρηση της πανανθρώπινης πορείας προς τη σωτηρία. Η Βίβλος είναι η πηγή έμπνευσης αυτής της ιδεολογικής στροφής. Τα γεγονότα και η πορεία τους ερμηνεύονται χριστολογικά και κατ' επέκταση σωτηριολογικά. Μέσα στην ίδια αντίληψη περί ιστορίας ο ρόλος του ρωμαϊκού κράτους και του ρωμαίου αυτοκράτορα αποκτούν νέα διάσταση. Ανάγεται σε "σκεύος εκλογής" του Θεού και σε φορέα της σωτηρίας του ανθρώπινου γένους. Η εκκλησιαστική ιστοριογραφία συνέβαλε στη διαμόρφωση αυτής της ιδεολογίας περί ρωμαϊκού βασιλείου και ρωμαίου αυτοκράτορα. Η αρχή αυτή θα αποτελέσει τη βασική πολιτική ιδεολογία σε όλο το βυζαντινό κόσμο.