πολύσημος όρος "κανόνας" δηλώνει και το νέο υμνογραφικό είδος που εξελίχθηκε στην Ακολουθία του Όρθρου και από τον 8ο αιώνα σταδιακά παραγκώνισε το κοντάκιο από τη λειτουργική πράξη. Αρχικά δεν ήταν αυτόνομος ύμνος, αλλά αποτελούνταν από στίχους που ψάλλονταν διάσπαρτοι ανάμεσα στις βιβλικές ωδές. Το πρόβλημα της γένεσης και εξέλιξης του κανόνα δεν έχει ακόμη μελετηθεί επαρκώς.
Ο κανόνας είναι ένα σύστημα τροπαρίων που διακρίνεται σαφώς σε εννέα ενότητες, οι οποίες ονομάστηκαν ωδές. Το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής, που ονομάζεται ειρμός, καθορίζει το μέτρο και τη μουσική των υπόλοιπων τροπαρίων της ωδής. Αυτό επιτυγχάνεται με την τήρηση των κανόνων της ισοσυλλαβίας και της ομοτονίας. Κάθε ωδή έχει το δικό της ειρμό, δηλαδή ένα διαφορετικό μουσικό και μετρικό πρότυπο. Η μουσική ποικιλία του είδους αυτού υπήρξε ένας από τους σημαντικούς λόγους της υπερίσχυσης του κανόνα ως προς το κοντάκιο. Τα θέματα των ειρμών ειδικά είναι σταθερά καθορισμένα. Και συγκεκριμένα προέρχονται από οκτώ ωδές (ύμνους) της Παλαιάς Διαθήκης και μία της Καινής Διαθήκης:
α) Ο ειρμός της πρώτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Μωυσή μετά τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας (Έξοδ. 15.1-19).
β) Ο ειρμός της δεύτερης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Μωυσή μετά την παράδοση του θείων εντολών στους Εβραίους (Δευτ. 32.1-43).
γ) Ο ειρμός της τρίτης ωδής αναφέρεται στην ωδή της προφήτισσας Άννας μετά τη γέννηση του γιου της Σαμουήλ (Α' Βασιλ. 2.1-10).
δ) Ο ειρμός της τέταρτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Αββακούμ (Αββακ. 3.2-19).
ε) Ο ειρμός της πέμπτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Ησαΐα (Ησ. 26.1-21).
στ) Ο ειρμός της έκτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Ιωνά μέσα την κοιλιά του κήτους (Ιων. 2.3-10).
ζ) Ο ειρμός της έβδομης ωδής αναφέρεται στην προσευχή των Τριών Παίδων στην κάμινο της Βαβυλώνας (Δαν. 3.26-45 και 52-56).
η) Ο ειρμός της όγδοης ωδής αναφέρεται στον ύμνο των Τριών Παίδων στην κάμινο της Βαβυλώνας (Δαν. 3.57-88).
θ) Ο ειρμός της ένατης ωδής αναφέρεται στην ωδή της Θεοτόκου μετά τον ευαγγελισμό του Γαβριήλ (Λουκ. 1,46-55).
Από τη χειρόγραφη παράδοση διαπιστώνουμε ότι οι ποιητές των κανόνων άρχισαν αρκετά νωρίς να παραλείπουν εντελώς τη δεύτερη ωδή. Για την εξέλιξη αυτή δεν έχει δοθεί ακόμη ικανοποιητική εξήγηση. Η άποψη ότι οφείλεται στον πένθιμο χαρακτήρα του ειρμού της συγκεκριμένης ωδής παραμένει απλή υπόθεση. Πάντως έχουν διασωθεί και αρκετοί κανόνες με μόνο δύο ή τρεις ή τέσσερις ωδές, που καλούνται αντιστοίχως διώδια, τριώδια ή τετραώδια.
Το προτελευταίο τροπάριο της κάθε ωδής αφιερώνεται συνήθως στην τριαδική υπόσταση του Θεού και ονομάζεται τριαδικόν.
Οι ποιητές των κανόνων συνηθίζουν να αφιερώνουν το τελευταίο τροπάριο της κάθε ωδής στη Θεοτόκο, που ονομάζεται γι' αυτό το λόγο Θεοτοκίον. Όταν το συνδέουν και με το σταυρικό θάνατο του Χριστού, ονομάζεται Σταυροθεοτοκίον. Έχει διαπιστωθεί ότι τα αρχικά γράμματα των Θεοτοκίων σχηματίζουν κάποτε μια ιδιαίτερη ακροστιχίδα που αναφέρει το όνομα του ποιητή.
Και τα δύο σταθερά γνωρίσματα του κοντακίου είναι προαιρετικά στην ποίηση του κανόνα. Η ακροστιχίδα όμως, όταν υπάρχει, είναι πάντοτε έμμετρη και μάλιστα προσωδιακή, σε αντίθεση προς το κοντάκιο. Σχηματίζει με τα αρχικά γράμματα των τροπαρίων ένα στίχο (αργότερα και δύο) συνήθως σε ιαμβικό τρίμετρο και σπανιότερα σε δακτυλικό εξάμετρο. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι ακροστιχίδες των ιαμβικών κανόνων, όπου τα αρχικά γράμματα όλων των στίχων συνθέτουν δύο ελεγειακά δίστιχα.