ύμφωνα με τη συναξαριακή παράδοση ο Ακάθιστος Ύμνος οφείλει το όνομά του στο γεγονός ότι κλήρος και λαός τον έψαλλε όρθιος ως δοξολογία προς την προστάτιδά του Θεοτόκο. Υποθέτουμε ότι μετά το 626 καθιερώθηκε η εορτή του ύμνου αυτού. Στη χειρόγραφη παράδοση αναφέρεται η 25η Μαρτίου και αργότερα το Σάββατο της πέμπτης εβδομάδας της Μεγάλης Σαρακοστής.
Ο Ακάθιστος Ύμνος αποτελεί μια ιδιάζουσα μορφή κοντακίου και θεωρείται ένα μικρό αριστούργημα της βυζαντινής υμνογραφίας. Αποτελείται από 24 οίκους που σχηματίζουν αλφαβητική ακροστιχίδα. Η απόκλιση αυτού του ύμνου από την πάγια μορφή των κοντακίων αφορά στο μέτρο και το εφύμνιο. Οι οίκοι με περιττό αριθμό (Α, Γ, Ε...) είναι εκτενέστεροι, γιατί κλείνουν με τους χαιρετισμούς στη Θεοτόκο και με το εφύμνιο "Χαίρε νύμφη ανύμφευτε". Οι οίκοι με άρτιο αριθμό (Β, Δ, Ζ...) είναι συντομότεροι και φέρουν το εφύμνιο "Αλληλούια". Ο ύμνος παραδίδεται σήμερα με τρία προοίμια, από τα οποία το πρώτο "Το μυστικώς προσταχθέν..." θεωρείται ως το γνήσιο. Το δεύτερο "Τη υπερμάχω..." γράφτηκε, για να συνδέσει τον ύμνο με ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός. Το τρίτο προοίμιο "Ου παυόμεθα..." αποτελεί επίσης μεταγενέστερη προσθήκη.
Από την άποψη του περιεχομένου ο ύμνος παρουσιάζει επίσης σαφή διάταξη, καθώς διακρίνονται δύο ενότητες. Την πρώτη συνιστούν οι δώδεκα πρώτοι οίκοι (Α-Μ), που έχουν χαρακτήρα αφηγηματικό. Αναφέρονται στα γεγονότα από τον ευαγγελισμό της Θεοτόκου μέχρι την υπαπαντή του Χριστού, έτσι όπως τα εκθέτει ο ευαγγελιστής Λουκάς. Μόνο το θέμα της φυγής στην Αίγυπτο, που θίγεται στον ενδέκατο οίκο (Λ), προέρχεται κατ' εξαίρεση από το πρωτευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου (22,23). Στη δεύτερη ενότητα ανήκουν οι υπόλοιποι δώδεκα οίκοι, που έχουν θεολογικό χαρακτήρα. Όπως παρατήρησε ο P.F. Krypiakiewicz, το κεντρικό θέμα τους είναι το μυστήριο της ενσάρκωσης.

Απόσπασμα από τον Ακάθιστο Ύμνο (από τον α' οίκο), C. A. Trypanis (έκδ.), Fourteen early byzantine cantica, Wien 1968 (Wiener Byzantinische Studien 5), 30.