Η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία ιδρύθηκε το Μάιο του 1882 από επίλεκτα μέλη της ελληνικής κοινωνίας, ιστορικούς, λογίους, καλλιτέχνες, επιστήμονες, δημοσιογράφους εκδότες κλπ. Μεταξύ των ιδρυτικών μελών συγκαταλέγονταν οι: Τιμολέων Φιλήμων, ο οποίος διετέλεσε και πρώτος πρόεδρος, Kωνσταντίνος Σχινάς, Νικόλαος Πολίτης, Σπυρίδων Λάμπρος, Α.Ρ. Ραγκαβής, Αντώνιος Μηλιαράκης, Δημήτριος Καμπούρογλους, Γεώργιος Τυπάλδος-Κοζάκης κα.

Σύμφωνα με το ιδρυτικό, σκοπός της Εταιρείας ήταν "η περισυναγωγή ιστορικής και εθνολογικής ύλης και αντικειμένων συντελούντων εις διαφώτισιν της μέσης και νωτέρας Ελληνικής ιστορίας και φιλολογίας, του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού και σύστασιν μουσείου και αρχείου περιλαμβάνοντα τα τοιαύτα μνημεία του εθνικού βίου".




Οι στόχοι αυτοί είναι ιδιαίτερα σημαντικοί εφόσον για πρώτη φορά στην Ελλάδα αναφαίνεται το ενδιαφέρον όχι μόνο για την έρευνα αλλά και για την επαφή με το κοινό μέσω της έκθεσης αντικειμένων. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι η Εταιρεία ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την ενίσχυση και προβολή της ιστορίας του μεσαίωνα και της τουρκοκρατίας, καθώς και των πρώτων χρόνων της ιδρύσεως του ελληνικού κράτους. Φιλοδοξία της ήταν η συγκρότηση ενός εθνικού μουσείου σύμφωνα με τα πρότυπα άλλων δυτικοευρωπαϊκών κρατών, όπως της Αγγλίας και της Γαλλίας.