αβακωτό κόσμημα (opus reticulatum): κεραμοπλαστικό κόσμημα που αποτελείται από συνεχόμενα τετράγωνα ή ρομβοειδή πήλινα πλακίδια.
’γιος Νικόλαος Ορφανός: Tρίκλιτη βασιλική που ιδρύθηκε στο διάστημα 1310-20 και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα παράδειγμα της ζωγραφικής της περιόδου των Παλαιολόγων στη Θεσσαλονίκη. Πρόσφατα έχει υποστηριχθεί ότι αποτελεί ίδρυμα του σέρβου κράλη Μιλούτιν.
αήρ: λειτουργικό άμφιο το οποίο καλύπτει τα ιερά σκεύη στην Αγία Τράπεζα.
Αθανάσιος Α': Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1289-1293 και 1303-1309). Αναμείχθηκε στο Σχίσμα των Αρσενιατών, ήταν υπέρμαχος της ηθικής ζωής και του μοναχισμού και ενδιαφέρθηκε ενεργά για την αντιμετώπιση της φτώχειας στην πόλη. Εξαιτίας αυτής του της δράσης ανακηρύχθηκε άγιος της Εκκλησίας λίγο πριν από το 1368.
Αικατερίνη ντε Κουρτεναί (περίπου 1274-1308): Τιτουλάρια αυτοκράτειρα της λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης.
Αίλιος Αριστείδης (117 ή 129-189 μ.Χ. περίπου): Ρήτορας της Δεύτερης Σοφιστικής. Ήταν ιδεολογικά αντίθετος στον Πλάτωνα και υποστηρικτής της ρητορικής και ίσως αυτός ήταν ένας από τους λόγους που ήταν ιδαίτερα δημοφιλής στους Βυζαντινούς, όπως στους Μάξιμο Πλανούδη, Θεοδώρα Ραούλαινα, Θεόδωρο Μετοχίτη, Θωμά Μάγιστρο και Ιωάννη Χορτασμένο.
Ακάθιστος Ύμνος: Ύμνος προς τιμή της Παναγίας που ψάλλεται την περίοδο της Σαρακοστής. Σύμφωνα με την παράδοση δημιουργήθηκε για να υμνήσει την παρέμβαση της Θεοτόκου για τη σωτηρία της Κωνσταντινούπολης από την επιδρομή των Αβάρων το 626.
ακτουάριος: το επάγγελμα του γιατρού και πιθανότατα του αρχίατρου της αυτοκρατορικής αυλής.
Αλβανοί: Εθνική ομάδα της οποίας η καταγωγή δεν είναι προσδιορισμένη ξεκάθαρα. Μία υπόθεση είναι ότι προέρχονται από τους αρχαίους Ιλλυριούς που επέζησαν από τις βαρβαρικές επιδρομές και από τον 11ο αιώνα εγκαταστάθηκαν στο Αρβανόν. Αργότερα (13ος-14ος αιώνας) επεκτάθηκαν στην Ήπειρο και Θεσσαλία, ενώ ένα τμήμα τους έφτασε μέχρι το Μοριά των Παλαιολόγων.
Αλέξιος Απόκαυκος: Βυζαντινός αξιωματούχος, ένας από τους πρωτεργάτες της εξέγερσης του Ανδρόνικου Γ' εναντίον του παππού του, αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β'. Μετά το θάνατο του Ανδρόνικου Γ' το 1341, ενεπλάκη ως μέλος της αντιβασιλείας στον εμφύλιο με τον Καντακουζηνό, από οπαδούς του οποίου δολοφονήθηκε το 1345.
Αλέξιος Α' Κομνηνός: Αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 1081 ως το 1118. Η επιτυχής εξωτερική πολιτική του και οι μεταρρυθμίσεις που πραγματοποίησε στη διοίκηση και την οικονομία του κράτους τον ανέδειξαν ως έναν από τους αυτοκράτορες που καθόρισαν την πορεία της αυτοκρατορίας.
Αλέξιος Γ' Άγγελος: Κάτοχος του βυζαντινού θρόνου από το 1195 έως το 1203. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους και ύστερα από πολλές περιπέτειες, ο Αλέξιος πέθανε στη Νίκαια στα 1211/2.
Αλέξιος Φιλανθρωπηνός: Ανηψιός του Ανδρόνικου Β', ο οποίος διορίστηκε από τον τελευταίο το 1293 στρατηγός και δούκας του θέματος των Θρακησίων στη Μικρά Ασία. Σύντομα στασίασε κατά του αυτοκράτορα, o oποίος όμως τον συνέλαβε και τον τύφλωσε το 1295.
Αμεδαίος Στ' Σαβοΐας ("ο πράσινος κόμης"): Κόμης της Σαβοΐας (1343-1383). Επικεφαλής Σταυροφορίας το 1364 για να βοηθήσει το βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' στον αγώνα του εναντίον των Τούρκων, όπου σημείωσε κάποιες επιτυχίες μεταξύ 1366-67.
αμφιπρόσωπη εικόνα: εικόνα με παραστάσεις και στις δύο πλευρές της.
αναγνώστης: Λαϊκός αρχικά και αργότερα κληρικός κατώτερος στην ιεραρχία ο οποίος διάβαζε από τον άμβωνα κείμενα από τις Επιστολές των Αποστόλων και την Παλαιά Διαθήκη στη διάρκεια της λειτουργίας.
Ανάσταση της κόρης του Ιαείρου: Ένα από τα θαύματα του Ιησού σύμφωνα με τα ευαγγέλια του Ματθαίου 9:18-19, 23-25, του Μάρκου 5:22-24, 35-43 και του Λουκά 8: 41,42, 49-56.
Ανάσταση του γιου της χήρας: Ένα από τα Θαύματα του Ιησού σύμφωνα με το ευαγγέλιο του Λουκά 7:11-15
Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγος: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1282-1328) με βαθιά θρησκευτική φύση. Αποκατέστησε την Ορθοδοξία το 1282 μετά την αποτυχία της Ένωσης των Εκκλησιών στη Λυών το 1274. Η βασιλεία του τερματίστηκε με την παραίτησή του το 1328 υπέρ του εγγονού του Ανδρόνικου Γ' στο τέλος του μεταξύ τους εμφυλίου. Πέθανε ως μοναχός Αντώνιος το 1332.
Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος: Βυζαντινός αυτοκράτορας (1328-41). Ανέλαβε το αυτοκρατορικό αξίωμα μετά τον εμφύλιο πόλεμο με τον παππού του Ανδρόνικο Β'. Προσπάθησε να ανορθώσει τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Επηρεασμένος από τη σύζυγό του, Άννα της Σαβοΐας, εισήγαγε δυτικά ιπποτικά έθιμα στην αυλή.
Ανδρόνικος Δ' Παλαιολόγος: Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (1376-79) και γιος του Ιωάννη Ε'. Με τη βοήθεια των Γενουατών του Γαλατά και των Οθωμανών κατέλαβε για τρία χρόνια το βυζαντινό θρόνο. Το 1385 στασίασε και σκοτώθηκε σε μάχη με τα στρατεύματα του πατέρα του.
ανεξάρτητα ελληνικά κρατίδια: πρόκειται για την ηγεμονία του Θεόδωρου Μαγκαφά ή Μωροθεοδώρου στη Φιλαδέλφεια, του Μανουήλ Μαυροζώμη στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, του Σάββα Ασιδηνού στη Σαμψώ κοντά στη Μίλητο, των Μεγάλων Κομνηνών στην Τραπεζούντα, του Λέοντα Σγουρού στο Ναύπλιο, το Άργος και την Κόρινθο και του Λέοντα Χαμαρέτου στη Λακεδαίμονα.
Ανθρωπισμός-Ανθρωπιστές: Ανθρωπισμός ονομάζεται η φιλοσοφία που δέχεται ως κέντρο όλων των πραγμάτων τον άνθρωπο και ό,τι τον αφορά. Κατ' επέκταση, ο όρος σημαίνει το μορφωτικό ιδεώδες που αναπτύχθηκε κατά την Αρχαιότητα και που αποβλέπει στην καλλιέργεια και την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Με τη δεύτερη αυτή σημασία χρησιμοποιείται συχνά ως συνώνυμο του όρου Aναγέννηση για να δηλώσει την κλασική παιδεία και την ενασχόληση με τα κλασικά γράμματα. Ως ιστορικό φαινόμενο η ανθρωπιστική σκέψη γνώρισε φάσεις ή περιόδους ακμής, όπως για παράδειγμα στην αρχαία Ελλάδα, στη Ρωμαϊκή περίοδο, στη Δυτική Αναγέννηση και στην κίνηση του "Tρίτου Ανθρωπισμού" του Werner Jaeger.
’ννα Παλαιολογίνα: Ανηψιά του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου (κόρη της αδελφής του Ειρήνης-Ευλογίας) και σύζυγος του ηγεμόνα της Ηπείρου Νικηφόρου Α'.
Άννα της Σαβοΐας: (α' μισό 14ου αιώνα) Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου και σύζυγος του Ανδρόνικου Γ' Παλαιολόγου. Άσκησε μεγάλη επιρροή στο σύζυγό της και στη βυζαντινή αυλή, στην οποία εισήγαγε δυτικές συνήθειες και ιπποτικά έθιμα. Μετά το θάνατο του συζύγου της ενεπλάκη ως μέλος της αντιβασιλείας του γιου της Ιωάννη Ε' στον εμφύλιο με τον Καντακουζηνό.
αντιγραφή χειρογράφων: Όποιος ήθελε να αποκτήσει ένα "βιβλίο" στη Βυζαντινή περίοδο έπρεπε να παραγγείλει σε τεχνίτες ένα χειρόγραφο-αντίγραφο του πρωτότυπου και να το πληρώσει πολύ ακριβά (συχνά πλήρωνε και τα υλικά για την αντιγραφή: την περγαμηνή, τον πάπυρο ή το χαρτί και τα μελάνια). Τα χειρόγραφα γράφονταν από τους "γραφείς" και διακοσμούνταν πλούσια από ειδικούς ζωγράφους, τους "μικρογράφους", με εικόνες που σχετίζονταν άμεσα με το περιεχόμενο του κειμένου. Οι γραφείς μέχρι το 13ο αιώνα ήταν μοναχοί, γιατί η αντιγραφή των χειρογράφων ήταν έργο τόσο χρονοβόρο, ώστε δεν ήταν δυνατόν να ασκηθεί από λαϊκούς ως επάγγελμα, και σχεδόν κάθε μονή στο Βυζάντιο είχε βιβλιογραφικό εργαστήριο. Από το 13ο αιώνα εμφανίζονται και λαϊκοί γραφείς που δούλευαν σε κοσμικά εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων, τα λεγόμενα scriptoria, ή που ήταν λόγιοι ή δάσκαλοι και ήθελαν να αυξήσουν τα προσωπικά τους έσοδα.
Αντώνιος Δ': Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1389-90 και 1391-97).
άπληκτον: φόρος για τη συντήρηση στρατιωτών πιθανότατα για σύντομο χρονικό διάστημα.
απόκρυφα ευαγγέλια: θρησκευτικά κείμενα που δεν είναι αποδεκτά από την επίσημη Εκκλησία. Τα κείμενα αυτά αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους βυζαντινούς καλλιτέχνες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου, που αναφέρεται στη ζωή της Θεοτόκου και την παιδική ηλικία του Χριστού.
Αρσένιος Αυτωρειανός-Αρσενιάτες: Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1254-59 και 1261-65). Υπέρμαχος των δικαιωμάτων των Λασκαριδών και της τήρησης των κανόνων της Εκκλησίας· καθαιρέθηκε από το Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο. Οι οπαδοί του, οι Αρσενιάτες, αποσχίστηκαν από την επίσημη Εκκλησία προκαλώντας το λεγόμενο Σχίσμα των Αρσενιατών. Οι Αρσενιάτες ήρθαν σε κοινωνία με την Εκκλησία το 1310, επί Ανδρόνικου Β'.
αττικίζουσα γλώσσα: αρχαΐζουσα και τεχνητή μορφή ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιήθηκε στη βυζαντινή λογοτεχνία και η οποία μιμούνταν τη γλώσσα των αθηναίων συγγραφέων του 5ου-4ου αιώνα π.Χ.
Αυτοκρατορία Νίκαιας: Το βυζαντινό κράτος σε εξορία που ιδρύθηκε μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους στα 1205, στη Μικρά Ασία με έδρα τη Νίκαια.
Αυτοκρατορία Τραπεζούντας: Το κράτος που ιδρύθηκε στην Τραπεζούντα λίγο πριν από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης στα 1204 από τους εγγονούς του Ανδρόνικου Α' Κομνηνού, Αλέξιο και Δαυΐδ.
Αχρίδα: Μια από τις σημαντικότερες βυζαντινές πόλεις της νοτιοδυτικής Μακεδονίας. Υπήρξε επανειλημμένα διοικητικό, θρησκευτικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο της περιοχής της. Σώζονται σήμερα εννέα εκκλησίες που χτίστηκαν από τον 9ο ως το 14ο αιώνα και οι οποίες είναι από τα σπουδαιότερα μνημεία τέχνης και πολιτισμού που έχουμε από το βυζαντινό κόσμο.